Theo dữ liệu từ CoinGlass, thanh lý cưỡng bức trên thị trường phái sinh crypto đã đạt khoảng 150 tỷ USD trong năm 2025.
Con số này nhìn bề ngoài gợi cảm giác một năm khủng hoảng liên tục. Với nhiều nhà đầu tư cá nhân, việc nhìn các bảng giá chuyển sang đỏ trở thành biểu tượng của hỗn loạn. Thực tế, nó phản ánh một cơ chế mang tính cấu trúc hơn: giá trị danh nghĩa của các vị thế futures và perpetual mà sàn buộc phải đóng khi ký quỹ giảm xuống dưới mức yêu cầu.
Hầu hết thời gian, dòng chảy này đóng vai trò như một chức năng bảo trì hơn là một sự sụp đổ thực sự. Trong một thị trường mà giá biên được xác định bởi phái sinh thay vì thị trường spot, các thanh lý vận hành như một “thuế định kỳ” trên đòn bẩy.
Nếu nhìn riêng lẻ, con số thanh lý trông đáng báo động. Nhưng khi đặt trong bối cảnh thị trường phái sinh năm 2025, nó không phải điều bất thường. Tổng khối lượng giao dịch phái sinh crypto cả năm đạt khoảng 85,7 nghìn tỷ USD, tương đương 264,5 tỷ USD mỗi ngày.
Trong bối cảnh này, các con số thanh lý chỉ là hệ quả của một thị trường mà hợp đồng perpetual và các giao dịch chênh lệch giá chiếm ưu thế, và việc hình thành giá gắn chặt với các cơ chế ký quỹ và thuật toán thanh lý.
Khi khối lượng phái sinh tăng, hợp đồng mở trên thị trường dần phục hồi từ mức thấp sau chu kỳ giảm đòn bẩy 2022–2023. Tính đến ngày 7/10, hợp đồng mở danh nghĩa tại các sàn lớn đạt khoảng 235,9 tỷ USD, trong khi Bitcoin từng giao dịch lên 126.000 USD vào đầu năm.
Chênh lệch giữa giá spot và futures duy trì một lớp giao dịch chênh lệch (basis trades) dày, dựa vào nguồn vốn ổn định và hành vi thị trường trật tự. Căng thẳng thực sự không trải đều; nó được dẫn dắt bởi sự kết hợp giữa hợp đồng mở kỷ lục, vị thế dồn nén, và tỷ trọng đòn bẩy ngày càng tăng ở thị trường mid-cap và long-tail.
Cấu trúc này vận hành ổn định cho đến khi một cú sốc vĩ mô xuất hiện, khi các ngưỡng ký quỹ tập trung chặt, và rủi ro cùng hướng.
Cú sốc vĩ mô phá vỡ thị trường
Điểm gãy của thị trường phái sinh crypto không đến từ bên trong ngành mà từ chính sách của các nền kinh tế lớn.
Ngày 10/10, Tổng thống Mỹ Donald Trump thông báo áp thuế 100% lên hàng nhập khẩu từ Trung Quốc và gợi ý kiểm soát xuất khẩu phần mềm quan trọng. Thông tin này khiến tài sản rủi ro toàn cầu rơi vào trạng thái risk-off. Trên thị trường crypto, cú sốc này va chạm với thị trường đang long, sử dụng đòn bẩy, và có mức phơi bày phái sinh kỷ lục.
Hành động đầu tiên là giá spot giảm khi nhà đầu tư đánh giá lại rủi ro. Nhưng trên thị trường mà futures và leveraged swaps quyết định giá biên, cú giảm spot này đủ để đẩy một khối lượng lớn vị thế long vượt ngưỡng ký quỹ. Sàn bắt đầu thanh lý các tài khoản thiếu margin trên các order book vốn đã mỏng do thanh khoản rút lui.
Kết quả, từ 10–11/10, tổng giá trị thanh lý cưỡng bức trên thị trường vượt 19 tỷ USD. Phần lớn là vị thế long, chiếm khoảng 85–90% số hợp đồng bị xóa bỏ, phản ánh xu hướng thị trường một chiều mà dữ liệu vị thế đã cảnh báo nhiều tuần.
Khi cơ chế bảo vệ trở thành tác nhân khuếch đại
Điểm khác biệt của tháng 10 so với hoạt động thanh lý hàng ngày là sự tập trung và cách các đặc tính sản phẩm tương tác với thanh khoản suy giảm. Điều kiện vốn thắt chặt, biến động tăng vọt, và các giả định phòng ngừa rủi ro mà thị trường áp dụng gần hết năm bỗng tan vỡ trong vài giờ.
Cơ chế quan trọng nhất xuất hiện trong khoảng thời gian này là auto-deleveraging (ADL), vốn thường ẩn. Khi thua lỗ vượt quá khả năng của quỹ bảo hiểm, ADL sẽ giảm phơi bày của các tài khoản đối nghịch có lãi để bảo vệ bảng cân đối của sàn. Từ 10–11/10, ADL trở thành trung tâm, kích hoạt liên tục, đặc biệt ở các thị trường ít thanh khoản.
Các quỹ chạy chiến lược market-neutral hay hedge inventory chịu tác động nặng nề: một hợp đồng short dùng để bù lỗ cho spot hoặc altcoin có thể bị đóng một phần hoặc toàn bộ, biến phòng ngừa thành P&L thực, để lại rủi ro dư thừa. Thậm chí, nhiều tài khoản bị giảm vị thế thắng trên Bitcoin futures trong khi vẫn long trên altcoin perps mỏng, tiếp tục giảm giá.
Biến động nặng nhất xuất hiện ở các thị trường long-tail. Trong khi Bitcoin và Ethereum chỉ giảm 10–15%, nhiều token nhỏ chứng kiến hợp đồng perpetual mất 50–80% giá trị gần đây.
Thanh lý cưỡng bức và ADL tấn công các order book vốn không đủ sâu để hấp thụ khối lượng lớn. Giá sụt mạnh, mark price điều chỉnh, kéo thêm tài khoản vào thanh lý, tạo thành vòng luẩn quẩn: thanh lý hạ giá, giá hạ kích hoạt thêm thanh lý.
Sự tập trung của sàn và cơ sở hạ tầng
Thanh khoản phái sinh tập trung vào một nhóm sàn lớn: Binance xử lý khoảng 25,09 nghìn tỷ USD, chiếm gần 30% thị trường; OKX, Bybit, Bitget theo sau với 10,76; 9,43 và 8,17 nghìn tỷ USD. Top 4 sàn chiếm khoảng 62% khối lượng phái sinh toàn cầu.
Trong tình huống bình thường, sự tập trung này giúp thực thi giao dịch hiệu quả. Trong sự kiện đột biến, nó có nghĩa là một số sàn và engine rủi ro chịu trách nhiệm cho phần lớn thanh lý. Trong đợt căng thẳng tháng 10, các sàn cùng lúc giảm rủi ro, tạo làn sóng bán cưỡng bức đồng bộ.
Cơ sở hạ tầng kết nối các sàn—cầu nối on-chain, hệ thống chuyển nội bộ, đường fiat—chịu áp lực, làm chậm rút tiền và chuyển vốn, khiến chiến lược cross-exchange không vận hành hiệu quả.
Bài học cho thị trường phái sinh crypto
Sự kiện tháng 10 là bài kiểm tra căng thẳng cô đọng trong hai ngày. 150 tỷ USD thanh lý cả năm nay nhìn từ góc độ cấu trúc thị trường, không chỉ là dấu hiệu hỗn loạn, mà là cách một thị trường phái sinh giải phóng rủi ro.
Thông thường, thanh lý được xử lý trật tự, hấp thụ bởi quỹ bảo hiểm. Trong tháng 10, nó phơi bày giới hạn của một cấu trúc phụ thuộc vào vài sàn lớn, đòn bẩy cao ở mid-cap và long-tail, và các cơ chế backstop có thể đảo chiều khi chịu áp lực.
Khác với các cuộc khủng hoảng trước, sự kiện 2025 không gây chuỗi vỡ nợ rõ rệt. Hệ thống giảm hợp đồng mở, định giá lại rủi ro và tiếp tục vận hành. Hệ quả là P&L tập trung, chênh lệch mạnh giữa large-cap và long-tail, và cái nhìn rõ hơn về việc hành vi thị trường được điều khiển bởi cơ chế hơn là câu chuyện kể.
Với trader, sàn và cơ quan quản lý, bài học rõ ràng: trong một thị trường mà phái sinh định giá, “thuế thanh lý” không chỉ là hình phạt cho đòn bẩy quá mức, mà là một đặc tính cấu trúc, có thể biến từ việc dọn dẹp thường nhật thành động cơ của một cú sụp đổ khi điều kiện vĩ mô thù địch.
Thạch Sanh
Theo Tapchibitcoin
